Początki zasiedlenia Ziemi Bocheńskiej sięgają połowy 6 tysiąclecia p.n.e., kiedy to po przez Przełęcze Karpackie przybyły na te tereny grupy ludności rolniczej z nad środkowego Dunaju. Przyniosły one znajomość produkcji naczyń glinianych, uprawy czterech gatunków pszenicy, jęczmienia, prosa i żyta, hodowli bydła, świń, owiec i kóz.Narzędzia kamienne i krzemienne z młodszej epoki kamienia (Bochnia i okolice).Przyniosły także- zwyczaj zakładania wielosezonowych, rozległych osad z domostwami pół ziemiankowymi lub na powierzchniowymi- słupowymi, które lokalizowano na szczytach wzniesień ponad dolinami rzek i strumieni w przykrawędnym pasie Pogórza Karpackiego. Tym co zwabiło naddunajskich rolników w ten rejon były żyzne lessowe gleby gwarantujące udane zbiory, łagodne i rozległe formy terenowe sprzyjały osadnictwu, natomiast wszechobecna Puszcza Karpacka zapewniała drewno, zwierzynę i schronienie. Wraz z drugą falą osadniczą (połowa 5 tys. p.n.e.) z nad Dunaju dotarły na teren Ziemi Bocheńskiej grupy ludzkie niosące ze sobą umiejętność pozyskiwania soli ze źródeł solankowych. Po przekroczeniu Karpat osiedlili się w rejonach solonośnych pomiędzy Rabą a Dunajcem tworząc wyraźne skupienia osadnicze w rejonach ich występowania. Ludność kultury lendzielskiej (od stan. Lengyel na Węgrzech) reprezentowała ten sam typ gospodarki co jej poprzednicy i zbliżoną kulturę materialną w typie południowym – anatolijsko-bałkańskim. Archeologicznymi śladami pradziejowego solowarstwa, są systemy rowów i prostokątnych osadników, w których dokonywało się wstępne odparowywanie wody, liczne paleniska a przede wszystkim -tzw. ceramika solna, w tym fragmenty stożkowatych kubków o szpiczastych dnach. W naczyniach tego typu następowało ostateczne skrystalizowanie soli (chlorku sodu) i nadanie jej określonego kształtu, ułatwiało to ich transport standaryzowało wagę, co było bardzo istotne, jeżeli założyć, że nadwyżki produkcyjne mogły stanowić przedmiot dalekosiężnego handlu. Zupełnie nową jakość kulturową przyniosła ze sobą ludność kultury pucharów lejkowatych (3900-2900 lat p.n.e.) reprezentująca tradycje Niżu Środkowoeuropejskiego, wywodzące się w prostej linii od kultur mezolitycznych, podległych procesom neolityzacji płynących z południa. Specyfika tej jednostki archeologicznej – obok wyraźnych odrębności w kulturze materialnej i gospodarce – widoczna jest przede wszystkim w odrębnych preferencjach środowiskowych. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych koncentruje się w głębi Pogórza. W pewnym oddaleniu, zarówno od krawędzi Karpat, jak i dolin Raby, Uszwicy i Dunajca.Krzemienne narzędzia makrolityczne (nóż, grot) kultury mierzanowickiej (Łężkowice). Schyłek młodszej epoki kamienia (neolitu) i początek epoki brązu to okres dominacji kultur pasterskich – prowadzących, wędrowny tryb życia, rzadko tworzących trwalsze struktury osadnicze, uchwytne metodami archeologicznymi. Śladem na wpół osiadłych hodowców bydła są natomiast licznie, odnajdywane w podbocheńskich miejscowościach, narzędzia kamienne (topory, siekiery), których zasięg występowania wyznacza strefę osadnictwa tych społeczności. Pojawienie się kultur z gospodarką pasterską (kultura ceramiki sznurowej 3000-1800 lat p.n.e.; kultura mierzanowicka 2300-1600 lat p.n.e.) było wynikiem zmian klimatycznych jakie nastąpiły w Europie w końcu IV tysiąclecia p.n.e. (koniec okresu atlantyckiego i początek okresu subborealnego – chłodniejszego a przede wszystkim wilgotnego) szczególnie wyraźnie objawiających się w rejonach górskich (także w Karpatach). Dopiero ponowne ocieplenie stworzyło warunki do powszechnego i stabilnego osadnictwa w tym rejonie. Nowa fala, jeszcze niezbyt stabilnego osadnictwa, związana jest ze środowiskiem zakarpackim – ściślej z tzw. „kręgiem spiralno-guzowym” z Kotliny Karpackiej (ok.1600-1100 lat p.n.e.). Najważniejsza z kultur tego kręgu –kultura Otomani- pod względem zaawansowania rozwoju kulturowego, społecznego i gospodarczego, może być porównywana z cywilizacją środkowej epoki brązu w basenie Morza Śródziemnego (okres helladzki na Bałkanach). Był to jeden z najwcześniejszych momentów, kiedy bezpośrednie oddziaływania rozwiniętych cywilizacji południowo – wschodnio – europejskich dotarły na tereny dzisiejszych ziem polskich. Obecność osadnictwa tej kultury w dorzeczu Raby nie została jeszcze potwierdzona, ale z rejonu bocheńskiego znanych jest kilkadziesiąt stanowisk datowanych na okres rozwoju w Karpatach (w dolinach Sanu i Dunajca) kręgu spiralno – guzowego. Odpowiedź na pytanie czy ludność kultury mieszkała w regionie bocheńskim, jest zapewne kwestią kilku najbliższych sezonów wykopaliskowych. Młodszy okres epoki brązu i okres epoki żelaza (1200-400 lat p.n.e.) to okres rozwoju osadnictwa kultury łużyckiej na obszarze Ziemi Bocheńskiej. Liczne osady, cmentarzyska a przede wszystkim grodzisko w Kopalinach Pogwizdowskich świadczą dobitnie o trwałym i stabilnym osadnictwie tej kultury w rejonie Bochni. Upowszechnienie żelaza (narzędzia rolnicze) i wprowadzenie odporniejszych gatunków zbóż, pozwoliło ludności kultury łużyckiej na trwałe zasiedlenie również głębszych partii Pogórza Karpackiego pozbawionych żyznych gleb lessowych (początki osadnictwa w Beskidach). U schyłku kultury łużyckiej docierają z zachodu grupy ludzkie (Celtowie) niosące ze sobą umiejętność toczenia ceramiki na kole garncarskim, z gospodarką towarowo- pieniężną (pierwsze ślady mennictwa na terenie dzisiejszej Polski) i posługującą się zestawem narzędzi, ozdób i broni utożsamianym z kulturą celtycką. Dotychczas ślady pobytu tej ludności odkryto m in., w Łężkowicach, Targowisku, Baczkowie, Okulicach, Strzelcach Wlk. i Szczurowej – przez archeologów materiały takie, określane są mianem grupy tynieckiej kultury celto – przeworskiej (400-0 lat p.n.e.). Z czasem wpływy celtyckie (lateńskie) zostają zastąpione przez oddziaływania płynące ze strony Cesarstwa Rzymskiego i związane są z jego ekspansją polityczną i gospodarczą w Europie Zachodniej i Północnej.Zabytki z Młodszego Okresu Przedrzymskiego i Okresu Wpływów Rzymskich (Bessów, Siedlec).Okres ten zwany okresem wpływów rzymskich (0-450 lat n.e.) reprezentuje na Ziemi Bocheńskiej kultura przeworska, której osadnictwo potwierdzone zostało wzdłuż doliny Raby i na progu Przedgórza Bocheńskiego. Obok stanowisk osadowych i produkcyjnych, z kulturą tą wiąże się jeszcze jedna kategoria źródeł archeologicznych – skarby monet rzymskich, dość licznie odkrywanych w tym rejonie. Przeprowadzone w końcu lat 90-tych badania archeologiczne (prowadzone przez mgr Jerzego Okońskiego) w rejonie Bessowa, Okulic, Strzelc Wlk., Wrzępi i Szczurowej (wzdłuż starego koryta Raby) wykazały obecność, obcych po tej stronie Karpat, wyrobów ceramicznych i służących do ich produkcji pieców garncarskich o analogiach w „środowisku dackim” z terenu dzisiejszej Rumunii i Węgier. Odnajdywane w dolnym biegu Raby stanowiska z ceramiką cienkościenną, toczoną na kole i specyficzną ornamentyką stempelkową, wiąże się z migracją ludu Karpów (jedno z plemion dackich) z obszaru prowincji dackiej w wyniku wojen niepodległościowych za panowania Dioklecjana u schyłku III i w początkach IV wieku n.e. Stamtąd poprzez Słowację, przełęcze Beskidu Niskiego, Pogórze Karpackie dotarli do doliny dolnej Raby, gdzie żyli „spokojnie” ponad 200 lat. Zanik osadnictwa Serwis stołowy (XV-XVI w.) pochodzący z badań wykopaliskowych na terenie Muzeum (1980r.).kultury przeworskiej i dackiej na przełomie V i VI w. n.e. (kończącego „celto – germański” etap osadnictwa w tej części Europy) otworzył drogę ekspansji słowiańskiej ku zachodowi. W Bochni i najbliższych okolicach osadnictwo słowiańskie (wczesnośredniowieczne) pojawia się w II połowie VIII w , na paru zaledwie stanowiskach (w Bochni – Kurowie, Łapczycy i Targowisku), ale od tego momentu, obserwujemy stały wzrost liczebności osadnictwa, jego stabilizacji, a od XIV wieku ekspansję osadniczą na tereny słabo-lub w ogóle nie zasiedlone (Beskidy, Gorce). Wyraźną oznaką stabilizacji sieci osadniczej są liczne grody (Chełm, Łapczyca, Kopaliny, Sobolów, Tarnawa, Chrostowa), stałe szlaki handlowe zmierzające do najważniejszego ośrodka administracyjno-handlowego w tej części Polski – Krakowa. Bliskość „stolicy” – ale przede wszystkim na nowo „odkryta” sól – stała się główną siłą napędową rozwoju tego regionu w okresie piastowskim.
