Największe epidemie chorób zakaźnych w dziejach ludzkości

(influenza) – wirusowa choroba zakaźna. Nazwę choroby, oznaczającą wpływ, wymyślili Włosi, przypisując pochodzenie infekcji wpływowi gwiazd. Nasza nazwa rodzima wzięła swój początek w rosyjskim słowie hrip = chrapanie, rzężenie lub też we francuskim gripper = chwytać, ściskać. Droga zakażenia: kropelkowa. Objawy: wysoka gorączka, bóle mięśni, bóle głowy, ból gardła, suchy kaszel, brak apetytu, dreszcze.

Wyróżniamy trzy typy wirusa grypy:

A – najbardziej niebezpieczny, może być przenoszony przez ptaki, świnie i konie. Istnieje ogromna różnorodność szczepów tego wirusa. Naturalnym ich rezerwuarem jest dzikie ptactwo wodne. Sporadycznie wirus jest przekazywany innym gatunkom, wywołując wtedy nierzadko wybuchy epidemii oraz pandemii grypy wśród ludzi czy fatalne w skutkach zachorowania ptactwa domowego.

B – występuje wyłącznie u ludzi. Brak możliwości międzygatunkowego krzyżowania wirusa typu B powoduje jego niezdolność do wywoływania pandemii.

C – występuje u ludzi i świń, powoduje jedynie lekkie infekcje. W porównaniu z pozostałymi dwoma typami wirusów, jest to stosunkowo mało agresywny patogen. Wywołuje objawy przede wszystkim u osób z obniżoną odpornością oraz bywa czynnikiem etiologicznym lekkich infekcji, takich jak zapalenie spojówek czy łagodny nieżyt dróg oddechowych. Nie ma możliwości wywoływania epidemii czy – tym bardziej – pandemii.

     W 1891 roku, po długotrwałych i żmudnych badaniach, Richardowi Pfeifferowi, niemieckiemu bakteriologowi, udało się wyosobnić z przypadków grypy trudno dającą się hodować drobniutką pałeczkę, którą nazwał Bacillus influenzae i potraktował jako zarazek tej choroby. Wcześniej, bo już w 1890 roku, pałeczkę tę w materiale sekcyjnym dostrzegł nasz rodak – Odo Bujwid. Odkrycie B. influenzae zostało w krótkim czasie uznane za rozstrzygnięcie problemu etiologii grypy. W późniejszym okresie zaczęły się jednak pojawiać głosy krytyczne: w wielu epidemiach nie udawało się znaleźć pałeczki Pfeiffera albo też można było stwierdzić jej obecność tylko w niewielkim odsetku przypadków, podczas gdy – odwrotnie – wykrywano ją w przypadku innych chorób, a nawet u ludzi zdrowych. Spory co do etiologicznego znaczenia pałeczki Pfeiffera toczyły się jeszcze przez wiele lat. Skończyły się wraz ze stwierdzeniem wirusowego charakteru grypy. Po raz pierwszy wirus grypy wyizolował w roku 1933 Wilson Smith, zaś w 1937 r. Jonas Salk opracował pierwszą szczepionkę (później stworzył także szczepionkę przeciwko polio). Wyizolowania wirusa grypy to sukces badaczy brytyjskich, oprócz Smitha, także jego kolegów: Andrewsa i Laidlowa. Wrażliwym zwierzęciem laboratoryjnym okazały się fretki. Infekcję wywoływano zakażając zwierzęta popłuczynami z jamy nosowo-gardłowej chorych na grypę. Zwrócono przy tym uwagę na fakt zakaźności popłuczyn, mimo sączenia przez filtry bakteryjne. Wirus można było namnażać w płynie owodniowym i na błonie kosmówkowej jaja kurzego, jak również w płynie omoczniowym. Ta ostatnia metoda okazała się szczególnie prosta i dawała tak znaczne ilości wirusa, że zastosowano ją w swoim czasie do wyrobu szczepionek. Po przebyciu zakażenia fretki i myszy stawały się odporne na ponowne zakażenie, a w ich krwi znajdowano przeciwciała zobojętniające wirus – nazwano je neutralizynami. Stosowanie techniki krzyżowego zakażenia i neutralizacji pozwoliło stwierdzić istnienie różnych pod względem antygenowym szczepów wirusa grypy. Jednak wirus grypy mutuje, dlatego nie istnieje jedna uniwersalna szczepionka. Każda mutacja, wymaga opracowania nowej.

Wirus grypy towarzyszy ludzkości od wieków, przynosząc w tym czasie cierpienia i śmierć milionom istnień. Pierwsze zapiski na temat grypy możemy odnaleźć już w V wieku p.n.e. u Hipokratesa, który w swoim dziele Corpus Hippocraticum wprowadził termin „kaszlu z Perinthos” do opisania zakażenia górnych dróg oddechowych.

W 1485 r. przez Wyspy Brytyjskie przetoczyła się epidemia „angielskich potów”, która spowodowała śmierć wielu ludzi i wymusiła przesunięcie daty koronacji Henryka VII Tudora. Kolejny opis epidemii grypy pochodzi z 1510 roku. Epidemia rozprzestrzeniła się z Malty, obejmując kraje kontynentu europejskiego: Włochy, Hiszpanię, Francję, a następnie kraje Europy Północnej. Pierwszy niemal stuprocentowo pewny opis grypy pochodzi z 1557 r. Relacje źródłowe mówią o tysiącach zachorowań w Rzymie, a nawet wymarłych miastach w Hiszpanii. Kolejne wzmianki o chorobie, której objawy praktycznie pokrywały się ze znaną nam dzisiaj grypą, prowadzą do drugiej połowy XVI wieku. To właśnie wtedy, a dokładnie w 1580 roku, ludzkość miała do czynienia z pierwszą, oficjalnie uznaną przez naukowców pandemią grypy, czyli epidemią mającą miejsce w różnych środowiskach na dużym obszarze w jednym czasie. Jej wybuch nastąpił w Rosji, a przebieg prowadził do Europy przez Afrykę. Wówczas po stronie ofiar śmiertelnych zapisano ponad 8 000 osób w samym Rzymie.

W 1647 r. odnotowano epidemię grypy w Ameryce. W drugiej połowie XVII wieku wystąpiły cztery epidemie grypy w Anglii. O tyle jest to godne uwagi, iż z tego okresu pochodzą doskonałe opisy kliniczne choroby, poczynione przez Willisa i Sydenhama.

Również i w następnych latach większość krajów Europy nawiedzana była przez występujące okresowo epidemie grypy. Wśród ważniejszych należy odnotować wystąpienie w latach 1729-1730 dużej pandemii grypy na terenie Rosji. Charakteryzowała się ona wtórną falą zachorowań, które wystąpiły po dwóch latach i objęły większość krajów Europy. Do Polski zachorowania dotarły w listopadzie 1732 r. W 1733 r. pandemia objęła Amerykę oraz Afrykę. Jak z ówczesnych zapisków wynika: „Zachorowalność była olbrzymia, wspominano nawet, że często chorowały zwierzęta domowe. Śmiertelność natomiast była mała. „Modna choroba” miała za ofiary tylko ludzi starych i osłabionych.”

Za największą inwazję grypy w XVIII wieku uznaje się pandemię z lat 1781-1782. Chorobę nazywano „katarem błyskawicznym”: na jesieni zanotowano pierwsze przypadki w Indiach, w grudniu już w Rosji, w styczniu 1782 roku w Petersburgu, w lutym w Finlandii, następnie fala epidemii przeszła przez Polskę, Danię, Niemcy, Szwecję, Anglię, Austrię, Holandię, Francję, Hiszpanię, wreszcie Italię. Zachorowalność była olbrzymia, w wielu miastach chorowała prawie cała ludność.

Niestety, wraz z niezliczoną ilością zalet rozwoju cywilizacyjnego, pojawiły się także wady. Kluczowy w kontekście późniejszego rozprzestrzeniania się grypy, był rozwój transportu, a co za tym idzie – łatwość w podróżowaniu. Dlatego w XIX wieku zasięg choroby był jeszcze większy. Pierwsza pandemia miała miejsce w latach 1830-1833, zaczynając się w Chinach, następnie biegnąc m.in. przez Filipiny, Indie, Indonezję, docierając do Europy przez Rosję i, podobnie jak wcześniej, dotykając także Amerykę Północną. Choć odsetek śmiertelnych przypadków nie był tym razem szczególnie wysoki, to jednak wrażenie robi wskaźnik zapadalności, utrzymujący się na poziomie 20-25%.

Pod koniec XIX stulecia, w roku 1899 wybucha tzw. grypa rosyjska. Pierwsze przypadki zachorowań zwiastujących nadchodzącą epidemię odnotowano już w maju 1889 r., w trzech różnych miejscach: w Bucharze (Azja), w Athabasce (Kanada) i na Grenlandii. Około połowy października 1889 r. grypa pojawiła się w Tomsku na Syberii, by pod koniec miesiąca dotrzeć do Petersburga zaś stamtąd „prostą drogą” – influenza dostała się do Berlina, by następnie do końca grudnia opanować pozostałe miasta Europy i zagościć w nich na kilka tygodni. Kierunek marszu epidemii grypy – ze wschodu, od strony od Petersburga, stał się powodem nazwania jej „rosyjską”. Epidemia grypy szalała także w polskich miastach. Na początku grudnia 1889 r. zawitała do Łodzi i Warszawy, by następnie zjawić się w Krakowie i w Poznaniu. W stolicy Wielkopolski osiągając szczyt zachorowań w połowie stycznia, powoli zaczęła ustępować, by prawie wygasnąć do końca miesiąca. Chorobę wywoływał zmutowany wirus H2, w odróżnieniu od wirusa H1, który dotychczas był sprawcą grypy sezonowej. W latach 1889-1890 liczba ofiar śmiertelnych przekroczyła 1 000 000.

W czasach nowożytnych największą epidemią grypy była tzw. grypa hiszpanka w latach 1918-1919. Hiszpania, jako jedyny kraj, nie cenzurowała informacji prasowych o zachorowaniach, dlatego opinia publiczna początkowo uważała ten kraj za źródło choroby. Epidemia pochłonęła ok. 50–100 milionów ofiar (więcej niż zginęło podczas I wojny światowej), zaś zainfekowanych zostało ok. 500 milionów ludzi tj. 25 % ówczesnej populacji. Jej sprawcą był wirus grypy ptasiej H1N1, który zmutował przenosząc się na ludzi. Grypę rozprzestrzeniły wojska wracające z frontów po zakończeniu działań wojennych. Umierano głównie na skutek powikłań, zwłaszcza z powodu zapalenia płuc.

Hiszpanka pojawiła się prawdopodobnie najpierw W USA w hrabstwie Haskell w stanie Kansas. Loring Miner – lekarz, który tam pracował zauważył, że na przełomie lutego i marca 1918 r. na jego terenie, w krótkim czasie, zachorowało na grypę aż 18 osób, z czego 3 zmarły. Napisał raport do władz federalnych, który dziś uznaje się za pierwsze ostrzeżenie o pojawieniu się epidemii. Prawdopodobnie grypę przynieśli żołnierze stacjonujący w bazie Camp Funston, którzy przyjechali odwiedzić rodziny.

Inna hipoteza umiejscawia źródło choroby w Chinach, gdzie w czerwcu 1918 r. wybuchła epidemia. Do Europy grypę przyniosło 140 tysięcy chińskich robotników, których po wojnie zatrudniono do pracy we Francji. Stąd zabrali ją wracający do domu żołnierze USA.

Jeszcze inna teoria dotycząca pochodzenia choroby, pojawienie się hiszpanki przypisuje wadliwej szczepionce na tyfus podawanej żołnierzom USA walczącym podczas I wojny światowej.

Wirus hiszpanki atakował w USA dwoma falami. Pierwsza, wiosną 1918 r., była łagodna. Większość zarażonych wyzdrowiała już po 2-3 dniach. Umierały te osoby, u których grypa przechodziła w zapalenie płuc. W Camp Fuston zmarło 60 żołnierzy spośród 40 tysięcy tam stacjonujących. Żołnierze, których z Fortu wysyłano do walk w Europie, prawdopodobnie przywieźli wirusa do Francji. W kwietniu 1918 r., w porcie Brest, dokąd przybywali rekruci zza oceanu, brakowało już miejsc w szpitalach polowych. Drugi atak choroby nastąpił we wrześniu 1918 r. Wirus prawdopodobnie zmutował i uderzył z dużą siłą. Pierwsze zachorowania odnotowano w bazie Camp Devens koło Bostonu. Po miesiącu zarażonych było tam 14 tysięcy żołnierzy spośród 45 tysięcy. Zmarło 750 z nich. We wrześniu 1918 r, nadeszła druga fala epidemii.  Wirus pojawił się w Filadelfii i szybko objął swym zasięgiem całe Stany Zjednoczone łącznie z Alaską. Szczyt zachorowań przypadł na październik. Objawy rozwijały się w ekspresowym tempie. W ciągu dni, a czasem nawet godzin, skóra chorych stawała się niebieska, a płuca wypełniały się dławiącym płynem.  Podczas drugiego ataku wirus zabijał głównie młodych ludzi w wieku 25 – 32 lata (dochodziło u nich do tzw. burzy cytokin tj. zbyt silnej reakcji systemu odpornościowego organizmu). Po 6 tygodniach grypa odpuściła.  Ogółem, w USA na hiszpankę zmarło 670 tysięcy ludzi.

Również w Europie hiszpanka zbierała ogromne śmiertelne żniwo i także tutaj, masowo umierali ludzie młodzi. Jedna z hipotez tłumaczących to zjawisko, mówi, że ludzie starsi, posiadali odporność na hiszpankę nabytą podczas epidemii grypy tzw.  rosjanki w 1899 r. Prasa polska alarmowała: „Całe gminy leżą w ogromnej gorączce, wielu chorym bucha krew z ust i nosa. Kto się zaziębi, ten idzie na tamten świat”.  Grypa dotarła latem 1918 r. do Lwowa, we wrześniu do Krakowa, a w październiku do Warszawy. Fala zachorowań trwała do stycznia 1919 r. , zaś ówcześni lekarze tak opisywali chorego na hiszpankę: „katar nosa i ócz dają choremu typowy wygląd influencyjny, na miękkim podniebieniu i w paszczy stwierdza się zaczerwienienie”. Dziś szacuje się, że hiszpanka zabiła ok. 500 tysięcy Polaków.

Przywieziona do Europy zza oceanu, grypa siała spustoszenie w kolejnych krajach Starego Kontynentu. Do końca 1918 w całym Zjednoczonym Królestwie śmierć poniosło ponad 220 000 osób. Ekspansja grypy była niesamowita i nie ograniczyła się do naszego kontynentu. Znaczną ilość zachorowań odnotowano we Freetown, istotnym porcie Sierra Leone, będącym punktem przerzutu wojsk brytyjskich. Kolejne terytoria szerzenia się zakażenia to Indie, Indonezja, Japonia czy Chiny – zaatakowane najpóźniej, wiosną 1919 roku. Australia w porę zdała sobie sprawę ze śmiertelnego niebezpieczeństwa i wprowadziła obowiązkową kwarantannę we wszystkich portach, co znacznie obniżyło bilans ofiar na tym kontynencie. Do dziś ciężko jest ustalić dokładnie liczbę ofiar pandemii grypy z lat 1918-1919. Średnia śmiertelność szacowana jest na ok. 2-10%, choć w pewnych izolowanych środowiskach sięgała ona nawet 20%, jak w przypadku armii amerykańskiej. W ciągu pierwszych 25 tygodni od wybuchu pandemii, grypa mogła zabić nawet 25 milionów ludzi. Łączny bilans ofiar hiszpanki szacuje się na 50 – 100 milionów. W samych Indiach śmierć poniosło 17 milionów osób, czyli 5% społeczeństwa. W Indonezji licznik ofiar zatrzymał się w okolicy 1,5 miliona.

Śmiercionośna – choć już nie w takim stopniu jak „hiszpanka” – grypa powróciła niecałe 40 lat później. Odpowiedzialny za nią był nowo zmutowany wirus H2N2, powstały najprawdopodobniej z kombinacji materiału genetycznego wirusa grypy ludzkiej i wirusa odpowiedzialnego za infekcje u dzikiego ptactwa. Po raz pierwszy zaatakował na początku 1957 roku w Chinach. Wczesną wiosną pojawiały się doniesienia o rozprzestrzenianiu zakażenia w kraju. W kwietniu wirus dotarł do Hong Kongu, Singapuru i Tajwanu, a już w czerwcu pojawił się w Stanach Zjednoczonych. Latem grypa dotarła również (głównie drogą morską) do Indii, Australii, Nowej Zelandii, Południowych Afryki i Ameryki oraz Karaibów. Początkowo nie odnotowano tam wielu przypadków zakażeń, jednak kilka miesięcy później uderzyła ze zdwojona siłą. Grypa azjatycka w latach 1957-1958 spowodowała zgon ok. 2 milionów osób. Choroba atakowała głównie dzieci, które nie miały odporności na poprzednio występujące szczepy wirusa.  Zabijała jednak głównie osoby starsze bez przeciwciał, których organizmy trudniej niż ludzi młodych walczyły z zakażeniem. Jej przebieg i zasięg były łagodniejsze od hiszpanki; umierało 2-5 osób zakażonych na tysiąc ( w hiszpance 20-40 zakażonych na tysiąc).

Wirus azjatyckiej grypy powrócił 10 lat później, w nieco zmienionej formie, wywołując trzecią wielką pandemię. W wyniku skoku antygenowego (który zaszedł najprawdopodobniej w organizmie świni!) ze znanego już wirusa H2N2, powstał nowy szczep – H3N2. Po raz pierwszy zidentyfikowano go 13 lipca 1968 roku. Tę datę możemy uznawać za początek nowej pandemii, której nazwa – grypa Hong Kong – pochodzi od miejsca izolacji wirusa. Pod koniec lipca odnotowywano już masowe zachorowania także w Wietnamie oraz Singapurze. Szczyt wzrostu liczby zachorowań nastąpił w ciągu dwóch tygodni od pojawienia się wirusa. We wrześniu grypa dotarła na Filipiny, do Indii, Australii oraz Europy. W tym samy czasie wirus trafił również do Stanów Zjednoczonych, przeniesiony przez żołnierzy wracających z wojny w Wietnamie. Po całym kraju rozprzestrzenił się do końca grudnia. W 1969 zachorowania zaobserwowano także w Japonii, Południowej Ameryce oraz Afryce. Najwięcej przypadków śmiertelnych odnotowano na przełomie grudnia 1968 i stycznia 1969 roku. Grypa Hongkong w latach 1968-1970 zabiła 750 tysięcy ofiar. Śmiertelność nie była wysoka: 1 osoba na tysiąc zarażonych. Co ciekawe, wirus H3N2 powrócił stosunkowo niedawno, bo w sezonie grypowym 2003-2004, jako „grypa Fujian” – wywołując znacznie cięższe niż przeciętne coroczne zachorowania.

Grypa rosyjska w latach 1977-1978, będąca kolejną mutacją ptasiego i ludzkiego wirusa H2N2,  spowodowała zgon ok. miliona osób. Warto podkreślić, że zachorowania dotyczyły przede wszystkim dzieci i młodych osób. Wynika to z faktu, że bardzo podobny szczep wirusa atakował już wcześniej – między 1947 a 1957 rokiem – i większość osób dorosłych posiadała już wykształconą przeciw niemu odporność. Spekulowano także, iż pojawienie się tego wariantu wirusa jest skutkiem nieprzewidzianego incydentu w laboratoriach rosyjskich lub północnochińskich, jednak taka wersja wydarzeń nigdy nie została potwierdzona.

Ostatnia pandemia grypy wybuchła wiosną roku 2009 w Meksyku, obejmując z czasem swym zasięgiem cały świat. Nazwano ją świńską grypą, bowiem wywoływał ją zmutowany wirus a/H1N1, który przeniósł się na ludzi ze świń. Śmiertelność wynosiła 5 osób na tysiąc zakażonych. W Meksyku, nazwaną ją grypą meksykańską. Wirus świńskiej grypy pojawił się w tym kraju na przełomie marca i kwietnia i zainfekował nawet 600 tysięcy osób. Również w marcu wirus pojawił się w USA, zaś w Polsce odnotowano jego obecność w maju. 11 czerwca WHO ogłosiło pandemię świńskiej grypy. Wyjątkowym przykładem skoku antygenowego skutkującego mutacją jest wirus H1N1, odpowiedzialny za pandemię z 2009 roku – zawiera on fragmenty materiału genetycznego wirusa grypy ludzkiej, ptasiej oraz świńskiej. Przesunięcia antygenowe skutkują występowaniem nowych wariantów wirusa w trakcie corocznego „sezonu grypowego”, natomiast skoki, zdarzające się co kilkadziesiąt lat – są przyczynami epidemii i pandemii. Liczba ofiar śmiertelnych tej epidemii szacowana jest między 285 000 a 575 000.

Pandemię świńskiej grypy poprzedziła tzw. ptasia grypa w latach 2003-2006 występująca w krajach azjatyckich: Chinach, Kambodży, Japonii.  W roku 1997 ludzie prawdopodobnie po raz pierwszy zarazili się wirusem ptasiej grypy H5N1. Zarażenie tą grypa było możliwe tylko przez kontakt z zarażonym ptakiem domowym. Wirus przenosił się przez mięso, paszę, także drogą kropelkową w powietrzu. Wirus ten nie przenosi się z człowieka na człowieka.